تاریخچه کاشی کاری

کاشی کاری یکی از هنرهای اصیل و برجسته در معماری ایران و جهان اسلام است که در طول تاریخ، به عنوان یکی از عناصر کلیدی در تزئین بناها مورد استفاده قرار گرفته است. این هنر که ریشه در تمدن های باستانی دارد، از دوران کهن تاکنون تکامل یافته و در هر دوره با ویژگی های خاص خود نمایان شده است. کاشی کاری نه تنها جلوه ای هنری دارد، بلکه در بسیاری از موارد کارکردهای کاربردی مانند عایق بندی در برابر رطوبت و حرارت نیز داشته است.

در این مقاله، تاریخچه کاشی کاری از دوران باستان تا دوره معاصر بررسی می شود و تحولاتی که این هنر در سبک ها و فنون مختلف طی کرده است، مورد مطالعه قرار می گیرد.

 کاشی کاری در دوران باستان

 تمدن های نخستین و کاشی کاری

اولین نمونه های کاشی کاری را می توان در تمدن های بین النهرین، مصر و ایران باستان مشاهده کرد. در این دوران، استفاده از آجرهای لعاب دار رنگی برای تزئین معابد، کاخ ها و بناهای حکومتی رواج داشت.

 کاشی کاری در ایران باستان

الف) دوره ایلامی (۳۲۰۰-۶۴۰ ق.م.)

یکی از قدیمی ترین نمونه های کاشی کاری در ایران به دوران ایلامی بازمی گردد. زیگورات چغازنبیل نمونه ای از معماری این دوره است که در آن از آجرهای لعاب دار برای تزئینات استفاده شده است.

ب) دوره هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ ق.م.)

در دوره هخامنشی، کاشی کاری به شکل بسیار پیشرفته تری به کار گرفته شد. کاخ های شوش و تخت جمشید دارای دیوارهایی با کاشی های لعاب دار بودند که تصاویر سربازان، حیوانات و نقش های هندسی بر روی آن ها نقش بسته بود.

ج) دوره اشکانی (۲۴۷ ق.م. - ۲۲۴ م.)

در این دوران، استفاده از تزیینات کاشی کاری کمتر مورد توجه قرار گرفت، اما نمونه هایی از کاربرد آن در بناهای مذهبی و کاخ ها دیده می شود.

د) دوره ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ م.)

در دوره ساسانی، کاشی کاری با الهام از سنت های هخامنشی ادامه یافت. استفاده از گچ بری همراه با کاشی های رنگی در بناهایی مانند کاخ کسری (طاق کسری) از ویژگی های این دوره بود.

 کاشی کاری در دوران اسلامی

با ظهور اسلام، هنر کاشی کاری در معماری ایرانی به اوج خود رسید و در ساخت مساجد، مدارس، مقبره ها و بناهای عمومی مورد استفاده قرار گرفت.

 دوره سلجوقی (۱۰۳۷-۱۱۹۴ م.)

در این دوره، کاشی کاری با تکنیک کاشی یک رنگ (مونوکروم) و کاشی معرق رواج پیدا کرد. کاشی های فیروزه ای، لاجوردی و سفید با نقوش هندسی و اسلیمی از ویژگی های این سبک بودند.

 دوره ایلخانی (۱۲۵۶-۱۳۵۳ م.)

کاشی کاری در این دوره به تکامل بیشتری رسید و کاشی هفت رنگ به عنوان یکی از مهم ترین سبک ها ظهور کرد. مسجد جامع ورامین و گنبد سلطانیه نمونه هایی از معماری این دوره هستند که در آن ها از کاشی های لعاب دار با نقوش پیچیده استفاده شده است.

 دوره تیموری (۱۳۷۰-۱۵۰۶ م.)

دوران تیموری را می توان عصر طلایی کاشی کاری ایران دانست. در این دوران، کاشی معرق و کاشی هفت رنگ به اوج زیبایی و ظرافت رسیدند. بناهایی مانند مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد جامع یزد نمونه های درخشانی از هنر کاشی کاری این دوره هستند.

 دوره صفوی (۱۵۰۱-۱۷۳۶ م.)

دوران صفوی نقطه اوج کاشی کاری ایرانی محسوب می شود. در این دوره، استفاده از کاشی هفت رنگ برای تزئین بناها گسترش یافت و نقوش اسلیمی، خطاطی های هنری و تصاویر داستانی بر روی کاشی ها رواج یافتند. میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف الله و مسجد شاه (امام) از برجسته ترین نمونه های معماری کاشی کاری صفوی هستند.

 دوره قاجار (۱۷۸۵-۱۹۲۵ م.)

در دوره قاجار، تأثیرات هنر اروپایی بر کاشی کاری ایران نمایان شد. نقوش جدیدی مانند تصاویری از پادشاهان، داستان های شاهنامه و صحنه های طبیعی در کاشی ها دیده شد.

 کاشی کاری در دوره معاصر

در دوره معاصر، کاشی کاری همچنان در معماری سنتی و مدرن ایران مورد استفاده قرار می گیرد. امروزه، علاوه بر روش های سنتی، فناوری های جدید مانند چاپ دیجیتال روی کاشی و کاشی های سه بعدی به این هنر اضافه شده است.

بناهایی مانند حرم امام رضا (ع) در مشهد و مسجد جمکران در قم، نمونه هایی از ادامه سنت کاشی کاری ایرانی در دوره معاصر هستند. همچنین، استفاده از کاشی در طراحی داخلی و نمای ساختمان های مدرن نیز مورد توجه قرار گرفته است.

 نتیجه گیری

کاشی کاری به عنوان یکی از شاخص ترین هنرهای معماری ایران، در طول تاریخ مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده است. این هنر از دوره های باستانی تا دوران اسلامی و معاصر، همواره بخشی جدایی ناپذیر از هویت معماری ایرانی بوده است. ترکیب رنگ، نقوش ظریف و تکنیک های متنوع، کاشی کاری ایرانی را به یکی از برجسته ترین جلوه های هنری جهان تبدیل کرده است.

امروزه، با بهره گیری از روش های مدرن، این هنر همچنان زنده است و به عنوان پلی میان سنت و نوآوری در طراحی داخلی و معماری معاصر به کار می رود.